Miasto i Gmina Gniew

Kolejny sezon badań wykopaliskowych w Ciepłem

Od 30 czerwca do 27 lipca archeolodzy z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego prowadzili badania wykopaliskowe w Ciepłem, nieopodal Gniewu. Pracami objęto jedno z grodzisk oraz nowoodkryte cmentarzysko.

Wczesnośredniowieczny zespół stanowisk w Ciepłem należy do najważniejszych ośrodków na Pomorzu Wschodnim. Przypadkowe odkrycia z czasów budowy kolejki wąskotorowej w 1900 r. spowodowały, że o Ciepłem zrobiło się głośno. Od tego czasu minęło przeszło 120 lat, a archeolodzy nadal mają co robić.

Kompleks stanowisk wczesnośredniowiecznych, zwłaszcza grodziska znajdujące się w rejonie wsi Ciepłe był znany co najmniej od XIX w. Jednak jak dotąd uwaga badaczy była skoncentrowana na badaniach cmentarzyska. Tymczasem nekropola jest jednym z wielu elementów założenia, które tworzyły trzy grody, kilka osad oraz co najmniej dwa cmentarzyska. Na nadzwyczajne nagromadzenie trzech grodów w niewielkiej odległości zwracano uwagę w przeszłości. Miał to być czynnik świadczący o ważnej roli tego ośrodka. Poza pracami na cmentarzysku, jedyne badania na niezbyt dużą skalę prowadzono z ramienia Muzeum Archeologicznego w Gdańsku w latach 70. ubiegłego wieku.

Istnieje wiele przesłanek wskazujących na bardzo dużą rolę Ciepłego sprzed 1000 lat. Można pokusić się o hipotezę, że Ciepłe odegrało istotną rolę w procesie rozbudowy państwa polskiego pod koniec X w. Pomimo to nie doczekało się właściwie badań na jakie zasługuje. Obecnie na Uniwersytecie Warszawskim realizowany jest projekt „Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Ciepłem. Piastowski klucz do Pomorza Wschodniego”, który uzyskał finansowanie Narodowego Centrum Nauki. Jego celem jest przede wszystkim przebadanie kompleksu na większą skalę, co pozwoli na zrozumienie znaczenia tego miejsca w przeszłości.

W ramach realizacji projektu zaplanowano kilka sezonów badań wykopaliskowych. Pod koniec lipca zakończono drugi sezon prac, w których obok studentów Uniwersytetu Warszawskiego wzięli udział studenci z Uniwersytetu w Rejkiawiku (Islandia) oraz Uniwersytetu w Lundzie (Szwecja).

Głównym celem tegorocznych działań było rozpoznanie stratygrafii fortyfikacji głównego grodu – Ciepłe 3 oraz zbadanie południowej części cmentarzyska odkrytego w 2019 r. (Ciepłe 28). Na grodzisku założono dwa wykopy. Wykop 2 o rozmiarach 10x3,5 m wytyczono na przedłożeniu wykopu 1 (badany w 2023 roku), w miejscu największego wyniesienia wału. Głębokość osiągnięta w wykopie wynosiła od 3 do 3,5 m. Uchwycono świadectwa przebudowy fortyfikacji grodu. Istnieją solidne przesłanki, aby wierzyć, że najstarszy wał powstał w latach 80./90. X wieku. Przebudowa i powstanie potężniejszego i młodszego wału przypadło zapewne na początek XI w. Wykop 3 założono we wschodniej części grodziska, na krawędzi wysoczyzny. Pozwolił na rozpoznanie stratygrafii tej części grodziska i potwierdzenie, że od tej strony założenia również znajdowała się jakaś forma obronna, zapewne w postaci palisady. W części wykopu usytuowanej bliżej majdanu uchwycono relikty zabudowy grodu. Ewidentnie i ta przestrzeń była przebudowywana, zapewne przy okazji reorganizacji całego grodu.

W toku badań wykopaliskowych grodziska pozyskano ponad 100 zabytków wydzielonych (wśród nich ozdoby, igły i szydła kościane, noże, przęśliki gliniane, osełki kamienne), kilka tysięcy fragmentów garnków glinianych i szczątków zwierząt (w tym wiele rybich).

W wykopie 2 na szczycie wału odkryliśmy dwa groby, związane zapewne z wojnami polsko-szwedzkimi. Jest to kolejne po ubiegłorocznym odkrycie pochówków ludzkich w kontekście grodziska. W świetle informacji, jakimi dysponujemy na temat działań wojennych z czasów wojen polsko-szwedzkich, odkrycia reliktów szańca polowego wzniesionego na grodzisku wczesnośredniowiecznym, a także datowania radiowęglowego szczątków na przełom XVI i XVII w. związek odsłoniętych pochówków z Bitwą Dwóch Wazów wydaje się dość dobrze udokumentowany.

Drugim stanowiskiem objętym badaniami było cmentarzysko odkryte w 2019 r. (Ciepłe 28), znajdujące się około 200 m na północ od grodziska. W trakcie pierwszych badań w wykopach sondażowych nie natrafiono na pochówki, dlatego też przypuszczano, że cmentarzysko jest całkowicie zniszczone. Jesienią 2023 r. w trakcie badań powierzchniowych na głębokości 10-15 cm pod powierzchnią ziemi natrafiono na zniszczony częściowo grób, w którym pochowano dorosłą kobietę. W tym miejscu wytyczono wykop, który miał wymiary 10 x 5 metrów (nieco później został poszerzony o pas o rozmiarach 2,5 x 8 m). Na przestrzeni około 12 metrów kwadratowych odsłonięto 7 grobów. Sześć to groby szkieletowe, jeden ciałopalny. Tylko jeden pochówek należał do osoby dorosłej, pozostałe to pochówki dzieci. Dwa z nich to groby niemowlaków.

Wśród darów grobowych znaleziono noże żelazne, elementy pasa oraz naczynie gliniane.

Okazuje się, że pomimo bardzo znacznego stopnia zniszczenia stanowiska, są na tym cmentarzysku groby, które można uratować. Prace w tym miejscu będą kontynuowane. 

Nie ulega wątpliwości, że stanowisko ma ogromny potencjał naukowo-poznawczy. Będziemy wracali!

Zakończone niedawno badania były drugim etapem zaplanowanych na kilka lat prac wykopaliskowych. Prace będą kontynuowane w kolejnych latach. Projekt „Wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w Ciepłem. Piastowski klucz do Pomorza Wschodniego” będzie realizowany do 2026 r.

Więcej informacji na profilu Ciepłe - Piastowski klucz do Pomorza oraz na stronie https://cieple.edu.pl/.

Autor tekstu:

Sławomir Wadyl

Wydział Archeologii UW