Miasto i Gmina Gniew

Plebiscyt 1920 roku. Walka o polskość Warmii, Mazur i Powiśla

Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego Warszawa Oddział Piaseczno zaprasza na zwiedzanie wystawy Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Gdańsku. Do ekspozycji dołączono eksponaty muzealne: dokumenty, fotografie, malarstwo związane z historią walki o polskość mieszkańców Janowa, rodziny Tollików, Augustyna Czyżewskiego czy Jana Hinza. Wystawa będzie czynna od 27 października do 30 listopada br.

Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu, którego właśnie obchodzimy 100 rocznicę, jest nierozerwalnie związany z odzyskaniem niepodległości przez Polskę 11 listopada 1918 roku. W czasie, gdy Gniew powrócił już do Polski, na prawym brzegu Wisły trwała jeszcze walka o niepodległość. Traktat wersalski z 1919 roku nie przyznawał Polsce obszarów Warmii, Mazur i Powiśla, pozostawiając decyzję o ich państwowości zamieszkałej tam ludności. W plebiscycie ludność miała zdecydować o przyłączeniu tych ziem do nowo powstałego państwa polskiego lub o pozostawieniu ich w granicach Prus Wschodnich i Prus Zachodnich. 

Datę plebiscytu wyznaczono na 11 lipca 1920 roku, a przeprowadzenie nadzorowały komisje alianckie, których siedzibami były Kwidzyn i Olsztyn. Polską akcję wyborczą kierował Mazurski Komitet Plebiscytowy, Warmiński Komitet Plebiscytowy oraz Mazurski Związek Ludowy. Na Powiślu szczególnie dla sprawy zasłużyli się m. innymi: Walenty Baniecki, Augustyn i Alojzy Czyżewscy, Andrzej i Bolesław Napiontkowie, Ignacy Niklas, Stefania Pobrynówna, Tadeusz Tollik , Anastazy Wygocki. Wyniki plebiscytu były dla Polski druzgocące. W rezultacie plebiscytu na Powiślu przyłączono do Polski: Małe Pólko, Nowe Lignowy, Kramrowo, Bursztych i Janowo. Do Polski również ze względów  gospodarczych przyłączono port rzeczny w Korzeniewie oraz przyczółek mostowy w Opaleniu. O prawobrzeżnej enklawie zaczęto mówić „Mała Polska”. Nazwa miała uzasadnienie polityczne, a przez 19 lat trwała „Mała Polska” jako przyczółek polskiej sprawy i żywy symbol prawowitej przynależności tych ziem. 

„Mała Polska” była przez Niemców uznana za dużą porażkę i wzięli oni za to odwet w 1939 roku. Na podstawie wcześniej przygotowanych list aresztowano we wrześniu 1939 roku 13 mieszkańców Janowa. Zamordowani oni zostali w lesie Szpęgawskim. Maksymiliana Tiedkego, wieloletniego woźnego w urzędzie gminy, przewieziono do Berlina i skazano na śmierć przez ścięcie toporem. Wyrok wykonano w 1942 roku. Po jego zamordowaniu w Janowie wisiały plakaty informujące o tej egzekucji, mające zastraszyć pozostałych Polaków. Na Augustyna Czyżewskiego wydano wyrok już w kilka dni po plebiscycie. Niemcy aresztowali go w listopadzie 1939 roku. Po bestialskim śledztwie został rozstrzelany 22 marca 1942 roku, w lesie niedaleko obozu w Stutthofie. Rozstrzelano również Władysława Wysockiego, ostatniego kierownika szkoły w Janowie oraz Jana Hintza, byłego nauczyciela szkoły w Janowie.